Celem artykułu jest przedstawienie w podstawowym zakresie rodzajów i funkcji zatok, zagrożeń i czynników wpływających na stan zdrowia zatok oraz ogólnikowe przedstawienie wybranych rozwiązań pozwalających uniknąć tych problemów w szczególności mając na uwadze freediving w naszych chłodniejszych polskich wodach.
2 styczeń 2022
by Łukasz Łoboda
Zatoki przynosowe a Freediving
Zatoki stanowią przestrzenie powietrzne w naszym ciele, w których musimy odpowiednio wyrównywać ciśnienie podczas zanurzania, a także w których ciśnienie powinno mimowolnie wyrównywać się podczas wynurzania. Problemy z zatokami dotyczą wielu freediverów, w tym instruktorów freedivingu czy osoby uprawiających sportowo freediving i mogą uniemożliwić nurkowania na określony czas lub nawet na stałe. Dlatego ważna jest wiedza o zagrożeniach oraz metodach wspomagających unikanie problemów z zatokami, aby móc cieszyć się freedivingiem.
I. Charakterystyka i rodzaje zatok.
Zatoki to przestrzenie powietrzne zlokalizowane wokół nosa i czoła. Są one połączone ze sobą i jamą nosową małymi otworami. W zatokach wytwarzana jest rzadka wydzielina śluzu potrzebna do nawilżenia i oczyszczenia powietrza, którym oddychamy.
Mniej więcej w połowie długości nosa znajdują się zatoki sitowe, które są najmniejsze. Nad brwiami znajdują się zatoki czołowe. Tuż nad szczęką zatoki szczękowe, największe ze wszystkich zatok. W tylnej części jamy nosowej zatoki klinowe, które mają niewielki, ale skomplikowany kształt – są też zlokalizowane najgłębiej.
Niemowlęta rodzą się z dwoma rodzajami zatok: szczękowymi i sitowymi. Pozostałe dwa zestawy rozwijają się w dzieciństwie, zaczynając od pierwszego roku i stopniowo rozszerzając się, aż dziecko osiągnie wiek nastoletni. W pełni ukształtowane zatoki mamy w wieku około 20 lat.
Wszystkie zatoki tworzą bardzo ważną część naszego układu oddechowego.
II. Funkcje zatok.
Powietrze, które wdychamy przez nos, wpływa do wszystkich naszych zatok. Tutaj jest ogrzewane, nawilżane i oczyszczane. Niezależnie od temperatury i wilgotności powietrza wdychanego w zatokach zostaje ono podgrzane do ok. 34 st. C i silnie nawilżone. Dzięki temu powietrze nie podrażnia błony śluzowej dróg oddechowych przechodząc dalej do gardła i płuc. Nos i zatoki są również jedną z barier odpornościowych dla wirusów, bakterii i alergenów.
Barwa naszego głosu zależy od zatok szczękowych, które działają jak pudło rezonansowe. Jeśli nie mamy zatkanego nosa, to zatoki przeczyszczają ponad 10 000. litrów powietrza dziennie, czyli tyle, ile wdycha osoba dorosła. Chronią również wrażliwe struktury mózgu przed urazami, jednocześnie utrzymując niższą masę twarzoczaszki dzięki pustym przestrzeniom.
Właściwa wentylacja jest warunkiem prawidłowego funkcjonowania zatok. Stanowi również ochronę przed wystąpieniem chorób zatok. Wszystkie 4 rodzaje zatok przynosowych są wyścielone błoną śluzową z rzęskami (cilia). Zatoki drenują przez otwory (ostia), a rzęski usuwają śluz z zatok. Niektóre zatoki (zatoki szczękowe) spływają przez otwór w górnej części, a rzęski muszą przemieszczać śluz w przeciwnym kierunku do grawitacji.
Chore zatoki i związany z nimi dyskomfort pojawiają się, gdy zaburzony jest transport rzęskowo-śluzówkowy. Występuje obrzęk błony śluzowej zatok, nadmierna produkcja śluzu i utrata drożności zatok. Ich wentylacja jest wtedy ograniczona. Jednocześnie wyrównanie ciśnienia w zatokach podczas freedivingu staje się trudne lub niemożliwe, a każde forsowne wyrównywanie ciśnienia może doprowadzić do urazu zatok (np. barotrauma, reverse block - blokada odwrotna).
III. Czynniki wpływające na pogorszenie stanu zatok.
1. Czynniki niezwiązane bezpośrednio z uprawianiem freedivingu:
- wirusy, bakterie, grzyby, alergie,
- narażenie na substancje drażniące błonę śluzową, takie jak m.in. dym papierosowy, zanieczyszczenie środowiska;
- anomalie anatomiczne;
- stany zapalne w okolicy zatok, m.in. zapalenie zęba.
- odwodnienie, wiek, hormony i leki wpływają na konsystencję śluzu – m.in. osoby starsze doświadczają gęstszego i bardziej lepkiego śluzu z powodu zmian hormonalnych.
2. Czynniki temperaturowe związane z uprawianiem freedivingu:
Ważną sprawą jest rozgraniczenie, czy nurkujemy w ciepłych czy zimnych wodach.
Generalnie freediving w ciepłych wodach jest mniej obciążający dla zatok, temperatura otoczenia jest wyższa i łagodniejsza dla naszego organizmu, łatwiej relaksujemy ciało i wyrównujemy ciśnienie w zatokach, a ryzyko wyziębienia w wodzie jest mniejsze.
Freediving w chłodniejszych wodach, jak np. naszych polskich jeziorach, jest zwykle bardziej wymagający dla zatok. W zimnych wodach mamy często większe napięcia mięśniowe i większe ryzyko wyziębienia. W czasie chłodów śluz trudniej usuwa się w kierunku tylnej części gardła (dlatego często pojawia się zakatarzony nos pod wpływem niskich temperatur). Dodatkowo śluz gęstnieje w chłodne dni, co również może prowadzić do niedrożności zatok i może utrudnić wyrównanie w nich ciśnienia.
IV. Jak radzić sobie z zatokami, aby uniknąć problemów z nimi w trakcie freedivingu.
1. Dobrze jest mieć wiedzę o wszelkich indywidualnych nieprawidłowościach anatomicznych w przestrzeniach zatok, zwłaszcza jeśli problemy z zatokami się powtarzają (możemy skonsultować się z lekarzem i zbadać je za pomocą rezonansu magnetycznego lub tomografii komputerowej).
2. Warto stosować płukanie nosa – neti pot, (rzęski działają ok. 17 % skuteczniej przy płukaniu nosa, a dodatkowo regularne płukanie nosa może zapobiec wielu infekcjom). Wspomagać mogą także inhalacje parowe z dodatkiem ekstraktu olejku np. eukaliptusa. Wskazane jest w miarę możliwości unikanie oddychania zanieczyszczonym powietrzem.
3. Ważna jest świadomość posiadanych nawyków oddechowych dnia codziennego i ich ewentualna korekta na prawidłowe poprzez odpowiednie ćwiczenia oddechowe (oddychanie nosowe jako podstawa z eliminacją hiperwentylacji, znajomość korzystnej roli dwutlenku węgla CO2 i tlenku azotu NO w funkcji prawidłowego oddychania i w innych funkcjach fizjologicznych naszego organizmu), w tym odpowiednie praktyki oddechowe (pranajama).
4. Pomocna jest znajomość warunków wodnych, w których nurkujemy swobodnie (np. niższa temperatura powietrza i wody, nurkowanie pod termoklinami z dużymi różnicami w temperaturach wody). Konieczna jest odpowiednia grubość pianki, która chroni naszą głowę i zatoki. Jeśli freediver jest podatny na powtarzające się problemy z zatokami, zalecany jest dopasowany kombinezon, który lepiej zakrywa twarz i zatoki.
5. Właściwa dieta.
Poniżej wymienione są niektóre produkty wspomagające prawidłowe funkcjonowanie zatok:
- kasza jaglana – rozgrzewa organizm, oczyszcza błony śluzowe układu oddechowego i dodatkowo stymuluje układ odpornościowy,
- czosnek, chili, chrzan - pokarmy z te rozgrzewają organizm i łatwiej jest usunąć resztki wydzieliny z zatok,
- imbir - bogaty w substancje przeciwzapalne, dodatkowo działa rozgrzewająco, co pozwala na łatwiejsze usuwanie śluzu z zatok – najprostszym rozwiązaniem jest picie herbaty z plasterkiem imbiru;
- cynamon, goździki, kardamon – ze względu na silne działanie rozgrzewające rozrzedzają zalegającą wydzielinę w zatokach, którą można szybciej usunąć;
- cebula, czerwona kapusta, jagody, herbaty ziołowe (np. owoc czarnego bzu, mięta, owoc dzikiej róży) – zwalczają obrzęki błon śluzowych, jednocześnie intensywnie je nawilżając.
- i woda (odpowiednie nawodnienie), która rozrzedza śluz, co ułatwia jego usuwanie.
Znajomość i stosowanie naturalnych produktów stanowi dobre wsparcie dla zdrowych zatok i może pomóc uniknąć problemów z wyrównaniem w nich ciśnienia.
Podsumowanie:
Przedmiotem tego artykułu jest przybliżenie w sposób ogólny tematyki zatok. Posiadanie szerszego spojrzenia i wiedzy w tej materii może pomóc uniknąć problemów z zatokami i być ważnym elementem komfortowego freedivingu.
Informacje przedstawione w tym artykule zostały zebrane ze źródeł i publikacji naukowych, z osobistych doświadczeń i doświadczeń innych aktywnych freediverów.